Ebû Hânîfe’nin yaşadığı dönem; İslâm düşünce tarihinin acı sayfalarında yer alan Sıffîn savaşı ve sonrasında yaşanan siyasî hadiselerin etkilerinin devam ettiği, bu tartışmaların İslâm dünyasının itikadî şekillenmesine de yön verdiği bir zaman dilimine rastlamaktadır.

Özellikle tahkîm olayı, yaraların derinleşmesinde bir dönüm noktası olmuştur. Çünkü sonradan Hâriciler olarak isimlendirilen fırka; savaşta yanında olduğu Hz. Ali’yi terk etmekle kalmamış, tahkîmi ve hakemlerini ve kendileri gibi düşünmeyen tüm müslümanları küfre düşmekle suçlamış ve onlara karşı savaş açmıştır.

Emevî-Haşimî mücadelesinin etkileri devam ederken, bütün müslümanların eşitliğini ve birliğini ön planda tutan tavrıyla, 60/679 yılından itibaren Mürcie doğmuştur. Ebû Hanîfe’ye îtikâda dâir nispet edilen beş eseri, bu dönemin itikadî ve siyasî şekillenmesi ve Mürcie’ye uyan görüşlerini arzetmesi bakımından son derece önemlidir.

Ebû Hanîfe, henüz Ehl-i Sünnet ekolünün bile teşekkül etmediği bu dönemde; hüküm istinbâtında sıkça reye, kıyasa ve istihsana başvurmuştur. Özellikle yaşadığı şehir Kûfe; hocası Hammâd b. Ebî Süleymân’ın başını çektiği, sonra Ebû Hanîfe ve etrafında bulunan ashabıyla Rey görüşlerinin sistemli hale getirildiği, dolayısıyla Mürciî faaliyetlerinin otağı haline gelen bir merkez olmuştur.

Ebû Hanîfe ve ashabından Muhammed b. el-Hasan, Ebû Yûsuf, Züfer b. Hüzeyl ve Hasan b. Ziyâd, Irak ehli olarak da bilinen Ehl-i Rey’in başlıca temsilcileri olmuştur. Abbasî halifesi Mansûr, Ebû Hanîfe’ye ilmi nereden aldın diye sorduğunda, ‘‘Ben ilmi Hammâd, İbrâhîm en-Nehâî, Ömer b. el-Hattâb, Ali b. Tâlib, Abdullah b. Mes‘ûd, Übey b. Kâ‘b, Muaz b. Cebel, Zeyd b. Sâbit ve İbn Abbâs (r.anhüm)’den aldım...’’ diye cevap verdiğini biliyoruz. Bu da göstermektedir ki; Rey görüşünün ilk temsilcileri, reye başvurdukları  bilinen bu âlim sahâbîlerdir.

Mürcie’nin gerek düşünce sisteminin teşekkülünde ve gerekse diğer bölgelere yayılmasında en büyük rolü; Rey taraftarı âlimler üstlenmiştir. Onlar itikadî ve fıkhî konularda reyi kullanmalarından dolayı, muhaliflerince Rey Taraftarları, Kûfe Mürciesi ve Fukahâ Mürciesi olarak da isimlendirilmişlerdir.

Ashab-ı Hadîs veya Ehl-i Hadîs olarak da isimlendirilen Hadis Taraftarları ise; sadece hadisi dikkate alan, Rey görüşünü ve kıyası batıl sayan, dini; Hz. Peygambere isnâdı ulaşan hadislere hasreden ekolün adı olmuştur. Onlar hadisin metninden ziyâde senediyle, fıkhından çok rivayetiyle meşgul olmuşlardır. Hicâz ehli de denilen bu ekolün başlıca temsilcileri; Enes b. Mâlik, Süfyân es-Sevrî, Muhammed b. İdrîs eş-Şâfiî, Ahmed b. Hanbel, Davûd b. Ali b. Muhammed el-İsfehânî ve taraftarlarıdır.

Ne yazıktır ki; Hz. Peygambere isnâd edilen bütün rivayetlerin sahih olmadığı bir gerçek olmasına rağmen, Ebû Hanîfe bunu söylediği için Hadis Taraftarları’nca dini bozmakla suçlanmıştır. Buhârî’nin Süfyân es-Sevrî’den naklettiği şu söz, olayın vehâmetini gözler önüne sermektedir: ‘‘Allah’a hamd olsun Ebû Hanîfe öldü. İslâmı ilmek ilmek bozuyordu. İslâm’a ondan daha çok kötülük yapan biri doğmamıştır’’. 

Ebû Hanîfe bunca hapis, işkence, fikrî tâciz, onca ezâ ve cefâya rağmen; ilmî şahsiyetini korumuş, ilminin vakarına zarar verecek hiçbir davranışta bulunmamış, görüşlerinden ve fikirlerinden dönmemiş, günümüze kadar ulaşan onurlu yaşam hikayesini bizlere ibret ve örnek olarak bırakmıştır.

                                                                                                             Dr. Metin Avcı